Հայկական Երազանք

Գլուխ 13. Ռուսներն ու հայերը։ Ինչո՞ւ Ռուսաստանը հեռացավ Կիեւյան Ռուսիայից

Հայերն ու արևելյան սլավոնները միավորված են այն կապերով, որոնք գնում են Կիևյան Ռուսիայի քրիստոնեացման դարաշրջան՝ ռուս, ուկրաինացի և բելառուս ժողովուրդների օրրան։ Այդ ժամանակ ներկայիս ռուսների, ուկրաինացիների և բելառուսների նախնիները, ովքեր հավատացին Հիսուս Քրիստոսին, միմյանց չէին բաժանում ազգությունների. ազգային բաժանումը առաջացավ միայն 1917 թվականի Հոկտեմբերյան մեծ հեղափոխությունից հետո։ Մեկ Աստծո հանդեպ հավատը կամուրջ դարձավ հայերի և արևելյան սլավոնական ցեղային միությունների միջև, քանի որ նրանց ինքնության հիմքն այլևս հեթանոսական աստվածները չէին, որոնք դարեր շարունակ սլավոններին ներքաշում էին ներքին պատերազմների մեջ: Հեթանոսական աստվածներ ասելով Ես նկատի ունեմ տարբեր տեսակի կուռքեր, ինչպես նաև փողի ժամանակակից երկրպագությունը:

Ամեն անգամ, երբ ռուսները, ուկրաինացիները և բելառուսները մերժում էին մեկ Աստծուն՝ հօգուտ կուռքերի, աթեիզմի կամ ոսկե հորթի, նրանք ստանում էին հատուցում, որը նրանց ուղեկցում էր նախախորհրդային ժամանակներից և Խորհրդային Միության փլուզումից հետո ընկած ժամանակահատվածում: Եվ երբ ռուսները, ուկրաինացիները և բելառուսները մեծարում էին մեկ Աստծուն և հետևում միաստվածության ուղուն, նրանք ստանում էին Արարչի օրհնությունն, ինչն ապահովում էր նրանց միասնությունը, հաջողությունը և բարգավաճումը:

Հայերն ուղղակի կապ ունեին այդ ամենի հետ։ Հետևաբար, դեպի Մեկ Աստված տանող ուղին ռուսական «Իլյա Մուրոմեց և Սվյատոգոր» բիլինայի անհայտ հեղինակին բացահայտեց հոգևոր նպատակը Արարատ լեռան, որը կոչվում է Սուրբ լեռ: Իսկ դյուցազուն Սվյատոգորի անունը հայ դյուցազուն Սանասարի անվան բառացի թարգմանությունն է։ «Այստեղ Սվյատոգորը նստեց լավ ձիու վրա։ Եվ գնաց մաքուր դաշտ: Այն լեռների կողմն Արարատյան»,- ասվում է էպոսում, որտեղ երեք անգամ հիշատակվում է Արարատը։ 

Սյուժեն լի է կրոնական իմաստներով․

«Նայեց դյուցազունը ձեռքին աջ, այստեղ տեսավ Իլյա Մուրոմեցին,

Նա բռնեց Իլյայի դեղին գանգուրներից,

Դրեց Իլյային իր գրպանը,

Իլյային՝ իր դյուցազնական ձիու հետ,

Եվ նա գնաց սուրբ լեռներով,

Սուրբ լեռներով Արարատյան»։ 

Այնուհետև հերոսները Արարատով ճանապարհ են պահում դեպի Երուսաղեմ՝ Ձիթենյաց լեռը, որտեղ ձերբակալությունից առաջ աղոթում էր Հիսուս Քրիստոսը և որտեղից խաչելությունից հետո Նա երկինք համբարձվեց. «Իսկ գնացին նրանք սուրբ լեռներով, Սուրբ լեռներով Արարատյան։ Սլանալով հասան Ձիթենյաց լեռը…»։

Ռուսիա [Русь], ռուսիչ [русич], ռուսական [русский], Ռուսաստան [Россия] և այլ միարմատ բառերը նշանակում են «լուսավոր»։ Պատահական չէ, որ Ռուսիայում բաց շագանակագույն մազերը կոչվում էին «русые» [խարտյաշ]։ Եվրոպայում բաց գույնի մազերով բավականին շատ ժողովուրդներ կային, բայց «ռուս» էթնոնիմը միայն մեկ ժողովրդի վերաբերեց։ Ինչո՞ւ։ Պատասխանը կայանում է նրանում, որ «Ռուսիա» նշանակում է «լուսավոր» ոչ թե մարդաբանական հատկությունների իմաստով, այլ իր հոգևոր նպատակի իմաստով. լուսավոր, այսինքն՝ Աստծո Լույսով:

Հավանաբար, այս մեկնաբանության մասին հայտնի էր դեռ Կիևի Մեծ իշխան Վլադիմիր Սվյատոսլավովիչի ամուսնությունից առաջ Բյուզանդիայի կայսր Վասիլ II-ի քրոջ՝ արքայադուստր Աննայի հետ, ում տոհմը հայկական ծագում ուներ։ Ամուսնության պայմանը Ռուսաստանի մկրտությունն էր, որը փոխեց ապագա ռուսների, ուկրաինացիների և բելառուսների ճակատագրերը: Բորիսն ու Գլեբը՝ Աննայի և Վլադիմիրի որդիները, ովքեր դարձան հավատքի համար առաջին նահատակները, Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու կողմից դասվել են սրբերի շարքին։ Իսկ օգոստոսափառ ընտանիքի դուստրերից մեկը՝ Մարիա Դոբրոնեգան, դարձավ Լեհաստանի արքայազն Կազիմիր I-ի կինը, ով պատմության մեջ մնաց որպես Լեհաստանի հողերի միավորող և քրիստոնեության ընդունման մոլի կողմնակից՝ բազմաթիվ եկեղեցիներ կառուցած:

Հայ մատենագրության մեջ ռուսների առաջին հիշատակություններից մեկը պատկանում է X դարում ապրած պատմաբան Մովսես Կաղանկատվացուն, ով «Պատմություն Աղվանից աշխարհի» աշխատության մեջ նրանց անվանում է «ռուզիկներ»՝ նկարագրելով իշխան Իգորի արշավանքն Աղվանքի (Ալբանիայի) մայրաքաղաք Պարտավ քաղաքի վրա, որը գրավվեց 943 թվականին․ «Միևնույն ժամանակներում հյուսիսային կողմերից հայտնվում է այլակրոն, անծանոթ մի ցեղ, որին ռուզիկ էին անվանում, սրանք ոչ ավելի քան 3 ժամ ընթանալով մրրիկի նման համատարած Կասպից աշխարհածովի ելքով, հանկարծ հասան Աղվանքի Պարտավ մայրաքաղաքը, սա ուժ չունեցավ նրանց դիմադրելու»։

Ռուսիայի մկրտությունից հազար տարի անց այդ երկրամասում ապրող հայերն իրենց գոյությամբ հիշեցնում են իշխան Վլադիմիրի և արքայադուստր Աննայի միջև կնքված պայմանագրի մասին, որի էությունը հետևյալն է. հայերն ու ռուսները միասին կլինեն այնքան ժամանակ, քանի դեռ երկու ժողովուրդներն էլ հավատարիմ կլինեն Աստծուն և Նրա պատվիրաններին: Եթե մասնակիցներից մեկը կամ երկուսն էլ ընկնում են հեթանոսության մեջ, ապա պայմանագիրը կորցնում է ուժը:

Պայմանագրի ոչնչացման նշան է Ռուսական կայսրության փլուզումը և 70 տարի անց նրա աթեիստական վերամարմնավորման փլուզումը՝ ի դեմս Խորհրդային Միության, որը իրավաբանորեն տեղի ունեցավ 1991 թվականին, բայց իրականում շարունակվում է XXI դարում՝ ձգձգված ռուս-ուկրաինական հակամարտության տեսքով: Հատկանշական է, որ հայ ժողովուրդը դարձավ ոչ միայն Ռուսաստանի և Ուկրաինայի զինված դիմակայության ականատեսը, այլև նրա մասնակիցը՝ ռազմաճակատի երկու կողմերում: Ինչո՞ւ այդպես եղավ։ Պատերազմը, որին մասնակցում են ռուսները, ուկրաինացիները և հայերը, այդ ժողովուրդների կողմից Պայմանագիրը խախտելու հատուցումն է։ 

Ինչի՞ համար են վճարում հայերը։ Հայերի մեղքն այն է, որ մեր ժողովուրդը, որի ջանքերով ռուսներն ու ուկրաինացիները դարձան քրիստոնյա, նրանց չփրկեց եղբայրասպան պատերազմից։ Արևելյան սլավոնական ժողովուրդների հետ Պայմանագիր կնքելով՝ Բյուզանդիայի իշխանության ղեկին կանգնած հայերը նրանց համար պատասխանատվություն վերցրին Աստծո առջև։ Այն պատասխանատվությունը, որը մենք ի վիճակի չեղանք կրել մեր ուսերին XXI դարում։ Արժե՞ արդյոք հետո զարմանալ, որ Եվրամայդանի (2013-2014թթ.) առաջին զոհը դարձավ հայազգի Սերգեյ Նիգոյանը։

Ինչի՞ համար են վճարում ռուսներն ու ուկրաինացիները: Նրանք վճարում են այն բանի համար, որ Հայաստանի երկարատև պատերազմում Թուրքիայի և Ադրբեջանի հեթանոսական ռեժիմների դեմ նրանք մնացին Անկարայի և Բաքվի կողքին՝ այդպիսով դավաճանելով Պայմանագրի մասնակից իրենց հավատակիցներին։

Պայմանագրի խորհրդանիշ է հանդիսանում Մոսկվայի Սուրբ Վասիլի Երանելու տաճարը (Պոկրովսկի տաճար), որի համալիրում կա Գրիգոր Հայեցու եկեղեցի՝ ի պատիվ Հայաստանի Մկրտիչ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի: Ռուս ցար Իվան IV Ահեղը Սուրբ Գրիգորի մեջ տեսավ այն հովանավորին, ում շնորհիվ Քրիստոսի հավատքն առաջին անգամ հաստատվեց որպես պետական կրոն: Պատահական չէ, որ Կազանի գրոհը սկսվեց սեպտեմբերի 30-ին՝ Ս.Գրիգորի հիշատակի օրը, երբ գրավվեց ամրոցի պարիսպի Արի աշտարակը։ Լինելով միստիկ՝ Իվան Ահեղը հասկանում էր իշխան Վլադիմիրի և արքայադուստր Աննայի կնքած Պայմանագրին հետևելու անհրաժեշտությունը։

Հայերի հարաբերությունները Սլավոնական աշխարհի հետ չեն սահմանափակվում հայ-ռուսական հարաբերություններով, քանի որ հայերը ծանրակշիռ դեր են խաղացել նաև արևմտյան սլավոնների քրիստոնեացման գործում: Այսպես, IX դարում բյուզանդական կայսրուհի Թեոդորա Մամիկոնյանը նպաստեց Բուլղարիայի մկրտությանը և այնտեղ քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն հռչակելուն։ Նոր հավատքի հետ մեկտեղ քաղաքական քարտեզի վրա ի հայտ եկավ Բուլղարական առաջին թագավորությունը (997-1018թթ.), որը հիմնադրեց Կոմիտից և Հռիփսիմեից սերող Կոմսաձագերի հայկական արքայատոհմը։ Ավելին, տոհմի հիմնադիր Կոմիտի որդիները՝ Դավիթը, Մովսեսը, Ահարոնը և Սամուելը, իշխում էին թագավորության տարբեր մասերում, որտեղ այդ ժամանակ մտնում էին ներկայիս Ալբանիայի, Հունաստանի, Մակեդոնիայի և Թուրքիայի տարածքները։ 

XIV դարում իշխան Ֆյոդոր Դմիտրիևիչը թույլ տվեց հայերին բնակություն հաստատել Գալիցիա-Վոլինյան իշխանությունում, իսկ 1398 թվականին Կամենեց-Պոդոլսկում հայտնվեց առաջին հայկական եկեղեցին։ Լեհ ժողովրդի հետ հայերը նույնպես փոխվստահելի հարաբերություններ հաստատեցին․ 1344 թվականին Լեհաստանի թագավոր Կազիմիր Մեծը ստորագրում է հայերի ինքնակառավարման մասին օրենքը՝ «Կազիմիրի հայկական կանոնադրությունը»։ 1364 թվականին Լվովում հիմնվում է Հայ Եկեղեցու թեմ, իսկ արդեն 1367 թվականին Լվովում ձևավորվում է հայկական եպիսկոպոսություն։ Նույն XIV դարում հայերը Ղրիմում ստեղծում են երկու թեմ։

Վերադառնանք Ռուսիային։ Հայ վաճառականներն ու բժիշկները Կիևում հայտնվել են արդեն մեծ իշխան Վլադիմիր Մոնոմախի օրոք (1113-1125թթ.): Միջնադարում հայերին կարելի էր հանդիպել նաև Կազանում, Աստրախանում, Թեոդոսիայում և Մոսկվայում։

Կենտրոնացված ռուսական պետության ձևավորումից և 16-րդ դարի երկրորդ կեսին Պովոլժիեի նվաճումից հետո Մոսկվայի ցարը ստանում է տրանսպորտային միջանցք դեպի հարավ, ինչը նրան լայն հնարավորություններ է բացում Արևելքի հետ առևտրում։ Այդ պատճառով XVI-XVII դարերում հայ վաճառականները պարբերաբար այցելում են Մոսկվա, Կազան, Աստրախան և Թեոդոսիա։ Օրինակ՝ հայերը Մոսկվա էին բերում հնդկական ապրանքներ և արտահանում էին մորթիներ։ Սկզբում հայ վաճառականության առևտրային շահերը գերակշռում էին քաղաքականության նկատմամբ, ինչի մասին վկայում է Ջուղայի առևտրային ընկերության ներկայացուցիչ (անվանվել է Սպահանի Նոր Ջուղայի հայկական թաղամասի անունով, կամ ռուսերեն՝ Նոր Ջուլֆա) հայազգի Զաքարիա Սարադովի այցը Ռուսաստան, որը տեղի է ունեցել 1659 թվականին։ Իրանից մի վաճառական Ռուսաստանի ցար Ալեքսեյ Միխայլովիչի համար ադամանդներով զարդարված գահ է բերել, որը մինչ օրս պահվում է Մոսկվայի Կրեմլի Զինապալատում։ «1660 թվականին հայ վաճառական Զաքարիա Սարադովը եկավ Մոսկվա և ցարին նվեր բերեց ադամանդներով, կորունդներով, մարգարիտներով, արևելյան փիրուզով զարդարված հարուստ գահ»,- ասվում է տարեգրության մեջ։

Յոթ տարի անց Ռուսաստանը և Նոր Ջուղայի հայկական առևտրային ընկերությունը պայմանագիր են կնքում, որով հայերին տրվում են ազատ առևտրի արտոնություններ, ինչպես նաև Արևմտյան Եվրոպա տարանցման իրավունք: Գործարքի պայման է դառնում իրանական ամբողջ մետաքսի արտահանումը Ռուսաստան։ Իսկ արդեն 1673 թվականին հայերը դիմում են Ալեքսեյ Միխայլովիչին՝ Արևելյան Հայաստանն իրանական տիրապետությունից ազատելու հարցում օգնության խնդրանքով։

Պետրոս I-ի օրոք հայերի շփումները Ռուսաստանի հետ շարունակվում են։ Դեսպանության հետ նրա մոտ է ժամանում հայոց իշխան Իսրայել Օրին, ով օգնություն է խնդրում օտար զավթիչների դեմ պայքարում։ Պետրոսը հրաժարվում է օժանդակ զորք ուղարկել Հայաստան մինչև Հյուսիսային պատերազմի ավարտը, Բայց Օրիի հետ կազմակերպում է Իրանում դեսպանություն՝ տարածաշրջանում իրական իրավիճակի մասին տեղեկություններ հավաքելու համար։

1722 թվականին Պետրոսը պարսկական արշավանքի է մեկնում հայկական և վրացական զորքերի աջակցությամբ. պատահական չէ, որ հայ զորավար Դավիթ Բեկն իր կարիերան սկսում է վրաց արքայորդի Շահնավազի (Վախթանգ VI-ի որդի) բանակում. հայերն ու վրացիները իրենց ազատագրման գրավականը տեսնում էին սերտ ռազմական դաշինքում: Պետրոսի կողմից ուղղակի ռազմական օգնություն Ուտիքի, Արցախի և Սյունիքի հայերը չստացան, բայց նրանց շնորհվեց ռուսական հպատակություն և առևտրային արտոնություններ մերձկասպյան տարածքներում, որտեղ պարսկական արշավանքի արդյունքում   ցարական բանակը առաջընթաց էր գրանցել։ Իր գործողություններում Ռուսաստանի կայսրը մնաց հետևողական՝ առաջնորդվելով առևտրային և կրոնական շահերով։ «Մենք չպետք է մերժենք քրիստոնյաների հովանավորությունը՝ քրիստոնեության համաձայն»,- գրել է Պետրոսը գեներալ-լեյտենանտ Մատյուշկինին և Կոմս Ռումյանցևին ուղղված ցուցումներում:

Դաղստանում ռուսական զորքերի առաջխաղացման և Իրանում տեղի ունեցած իրարանցման ֆոնին Դավիթ Բեկը ձգտում էր Սյունիքի և Արցախի անկախության ճանաչմանը, ինչը տևում է 1722թ-ից մինչև 1728 թ-ը. հայկական ապստամբության առաջնորդը 1723 թվականին Ղափանից վտարում է իրանցի կուսակալներին և զինված առճակատման մեջ մտնում թուրքերի դեմ, որոնք 1724 թվականին գրավում են Երևանը և ուղևորվում Սյունիք։ Սակայն, պաշարելով Սյունիքի Հալիձոր ամրոցը, թուրքական զորքն այնտեղ գտնում է իր կործանումը։ Արդեն 1727 թվականին Դավիթ Բեկը թուրքերից ազատագրում է Մեղրին, որից հետո պարսկական շահ Թահմասպը նրա մեջ իրական հակակշիռ է տեսնում թուրքերին. իրանցիները հայ զորավարին ճանաչում են որպես Ղափանի ինքնուրույն իշխան՝ մետաղադրամ հատելու իրավունքով, և նույնիսկ նրան են հանձնում Հարավային Կովկասում Իրանի զինված ուժերի հրամանատարությունը։ Սակայն Դավիթ Բեկի մահից կարճ ժամանակ անց, հայկական շարքերում տարաձայնությունների առաջացման, ինչպես նաև ռուս-իրանական խաղաղության ստորագրման արդյունքում, շահը վերացնում է հայկական իշխանությունների անկախությունը։

Ինչ վերաբերում է Պետրոսին, ապա 1724 թվականին՝ իր մահից մեկ տարի առաջ, Ռուսաստանի կայսրն իր մոտ ընդունում է Ուտիքի հայ քահանաներին, ովքեր ցարական փաստաթղթերում նշված են որպես «աղվանցի հայեր»։ Նրանց շնորհվեց «հովանավորչական Բարձրագույն գիր», որն այնուհետև վերահաստատեցին Պետրոսի ժառանգները՝ կայսրուհի Եկատերինա I-ը 1726 թվականին և կայսրուհի Եկատերինա II-ը՝ 1766 թվականին։ Եկատերինա II-ի օրոք նույնիսկ կազմվեց Ռուսաստանի պրոտեկտորատի ներքո հայկական ինքնավար պետության ձևավորման մասին պայմանագրի նախագիծ։ 1770 թվականի նոյեմբերի 1-ին լույս է տեսնում նրա հրամանագիրը, որը թույլ է տալիս հայերին եկեղեցիներ կառուցել Մոսկվայում և Սանկտ֊ Պետերբուրգում։ Եկատերինան պատրաստվում էր հայերին ռազմական աջակցություն ցուցաբերել, սակայն չհասցրեց. նրա մահը 1796 թվականին հանգեցրեց Վալերիան Զուբովի զորքերի հետկանչին, ինչը թույլ տվեց իրանցիներին ճնշել ապստամբությունը Արևելյան Հայաստանում: 

Հայերը ռուսական ցարիզմից ռազմական օգնություն էին սպասում, բայց դրա փոխարեն դարձան հյուսիսկովկասյան հողերի կայսերական գաղութացման գործիք։ Ցարական կառավարությունը հայերին տեղափոխում էր Ռուսաստան ոչ թե «նրանց փրկելու» համար, ինչպես պնդում է այսօր քարոզչությունը, այլ  իր ռազմական հակառակորդներին, մասնավորապես Ղրիմի խանին և թուրքական սուլթանին, տնտեսապես թուլացնելու համար, քանի որ հայերը Պոնտոսի հույների հետ միասին առաջատար դեր էին խաղում տարածաշրջանային առևտրում, ինչին ուշադրություն էր դարձնում մարքսիզմի տեսաբան Ֆրիդրիխ Էնգելսը․ «Հույները, հայերը, սլավոնները և արևմտաեվրոպացիները, ովքեր հիմնավորվել են ծովային մեծ նավահանգիստներում, իրենց ձեռքերում են պահում ամբողջ առևտուրը և նրանք վճռականորեն ոչ մի հիմք չունեն շնորհակալություն հայտնելու թուրքական բեյերին ու փաշաներին դրանով զբաղվելու հնարավորության համար»։ 

Էնգելսի եզրակացությունն անուղղակիորեն հաստատվում է նաև ջենովացիների միջնադարյան քարտեզով, ովքեր Ղրիմը անվանել են Armenia Maritima՝ «Ծովային Հայաստան»։ Այս բոլոր հանգամանքները հայտնի էին զորավար Ալեքսանդր Սուվորովին, ով 1778 թվականին Ղրիմից Դոնի Ռոստով տեղափոխեց թերակղզու հայ բնակչությանը։ Արդեն 1783 թվականին պատերազմներից և տնտեսական ավերածություններից թուլացած Ղրիմի խանությունը մտավ Ռուսաստանի կազմի մեջ։

XVIII դարի վերջին Ռուսաստանի տարածքում արդեն գործում էին հայկական գաղութներ՝ Նոր Նախիջևանը, Ղզլարը, Մոզդոկը, Աստրախանի գաղութը և այլն։ Ի դեպ, Մոզդոկը հիմնադրվել է հայերի կողմից 1785 թվականին։ Ցարական վարչակազմն ամեն կերպ խթանում էր հայերի վերաբնակեցումը Հյուսիսային Կովկաս՝ հետապնդելով ոչ միայն քաղաքական նպատակ՝ կապված հավատարիմ հպատակների կողմից նոր տարածքների բնակեցման հետ, այլև տնտեսական նպատակ. հայկական գաղութները նպաստում էին Ազով-Սևծովյան ավազանում առևտրի զարգացմանը, ինչը Սանկտ Պետերբուրգին թույլ էր տալիս վերահսկել և շահագործել Օսմանյան կայսրության և Իրանի դեմ պատերազմների արդյունքում գրաված հողերը: Դոնի Ռոստովի Նոր Նախիջևանյան հայկական գաղութի, ինչպես նաև Մոզդոկի, Ղզլարի և Աստրախանի հայկական բնակավայրերի շնորհիվ ցարիզմը ստացավ իրեն հավատարիմ Մոզդոկի գիծ՝ տնտեսական «գոտի», որը Կասպից ծովի արևմտյան ափը կապում էր Սև և Ազովի ծովերի ափերի մոտ գտնվող նոր կալվածքների հետ։ 

Ի դեպ, նման պրակտիկա գործել է ոչ միայն կովկասյան տարածաշրջանում, այլև Բալկաններում, որտեղ Դնեստրի ավազանում [1787-1791 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի արդյունքում] հայտնվել է Դուբոսարի հայկական գաղութը։ Այնտեղ էլ հիմնադրվել է Գրիգորիոպոլիս քաղաքը, որի բնակիչների մեծ մասը հայեր էին Վալախիայից և Բուկովինայից։

Հենվելով հյուսիսկովկասյան հայկական գաղութների վրա՝ ցարական կառավարությունը վստահորեն առաջ էր շարժվում դեպի հարավ, որտեղ 1801 թվականին իր տիրույթներին միացրեց նաև Վրաստանը։ Հետագա ընդլայնումը տեղի ունեցավ երկու փուլով․ 

• 1804-1813 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմը, ինչի արդյունքում կնքվեց Գյուլիստանի հաշտության պայմանագիրը, որն իրանցիներին ստիպեց զիջել Շիրակը, Լոռին, Սյունիքը, Արցախը, Գանձակը և այլ հայկական հողեր: 

• 1826-1828 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմը, ինչի արդյունքում ստորագրվեց Թուրքմենչայի պայմանագիրը, որով ռուսական իշխանությանը հանձնվեցին Երևանն ու Նախիջևանը։

Ալեքսանդր I կայսրը հայ ժողովրդի աջակցությունը ուղղակիորեն կապում էր Կովկասում Ռուսաստանի տարածքի ընդլայնման հետ։ 1801 թվականի սեպտեմբերի 12-ին Վրաստանում Ռուսաստանի գլխավոր հրամանատար, գեներալ-լեյտենանտ Կառլ Կնորինգին ուղղված նամակում ցարը հայերի մեջ տեսնում է դաշնակիցներ, ում շնորհիվ բազմապատկվում և հաստատվում է «քրիստոնյաների մակերեսը»․ «Իսկ Ձեր հատուկ ուշադրությունն ենք հրավիրում հայ ազգին, որին պետք է Ձեր կողմ ներգրավեք ամեն տեսակի շոյանքներով։ Վրաստանի սահմանակցությամբ այս ցեղի բազմության պատճառով, այս մեթոդը ամենահուսալիներից մեկն է՝ ժողովրդական ուժը բազմապատկելու և ընդհանուր առմամբ քրիստոնյաների մակերեսը հաստատելու համար: Ավարտելով միտքը՝ կոչ ենք անում Ձեզ, որ Դուք, օգնություն մատուցելով հայրապետական Մայր Էջմիածնին՝ այս եկեղեցու ղեկավարի հետ պահեք սերտ հարաբերություններ»:

12 տարի անց՝ 1813 թվականի սեպտեմբերի 15-ին, «Ալեքսանդր I-ի հատուկ նամակում հայ ժողովրդին՝ Ռուսաստանի հանդեպ հավատարմության և ջանասիրության համար», ցարը խոսում է հայերի կողմից ռուսական զորքերին անշահախնդիր օգնության մասին․

«Հիրավի հաճույքով, մենք մեր սրտի համար հաճելի, նոր վկայություն տեսանք հավատարիմ երախտագիտության այն զգացումների մասին, որոնցով Վրաստանում բնակվող հայերի բոլոր խավերը միշտ լցված են եղել։ Նրանք ապացուցեցին այս զգացմունքները բազմաթիվ փորձերի և բոլոր դեպքերում անսասան հավատարմության միջոցով. նրանք առանձնանում էին օրինակելի կայունությամբ և նվիրվածությամբ, հաստատուն և անսասան էին մեր հանդեպ իրենց ջանասիրության մեջ՝ զոհաբերելով իրենց ունեցվածքն ու բոլոր միջոցներն ու կյանքը՝ ի շահ մեր ծառայության և ի շահ ընդհանուրի: Վրաստանի ողջ հայ ժողովրդի և նրա բաղկացուցիչ բոլոր խավերի նման ջանասիրությունը, նրանց արժանիքներն ու սխրանքները մեզ վրա հաճելի պարտականություն են դնում՝ վկայելու ողջ աշխարհի առջև մեր արդար երախտագիտությունն ու բարեհաճությունը նրանց հանդեպ: Թող այս վկայությունը սերունդների հիշողության մեջ պահպանվի ի պատիվ և ի փառս նրանց»:

Հայերը միամտաբար կարծում էին, որ Եկատերինա II-ի մյուս թոռը՝ Նիկոլայ Պավլովիչը՝ Ալեքսանդր I-ին փոխարինած կրտսեր եղբայրը, կպահպանի իր տատի խոստումը հայկական պետության կազմավորման հարցում: Սակայն հայկական հողերի՝ Ռուսաստանին միանալուց հետո Նիկոլայ I կայսրը «մոռացավ» այն խոստումների մասին, որոնք իր նախնիները տալիս էին հայ ժողովրդին։ 1828 թվականի մարտի 21-ին Նիկոլայ I-ը ձևականորեն ստեղծեց այսպես կոչված Հայկական մարզը, որը բաժանվում էր երկու Գավառի՝ Երևանի և Նախիջևանի։ Մարզի կազմում էր նաև Օրդուբադի շրջանը։ Ավելին, մարզի կառավարումը հաստատվեց գեներալ-մայոր Ալեքսանդր Ճավճավաձեի նախագահությամբ։ Նրա նշանակման միջոցով Սանկտ Պետերբուրգը տարածաշրջանում սերմանեց իր ռուսաֆիկացման քաղաքականությունը։ Ի դեպ, ռուսականացման դիրիժորներ էին նաև հայկական ծագում ունեցող ցարական գեներալները։ Օրինակ՝ Իմերեթի նախկին նահանգապետ Վասիլ Բեհբութովը, ով նշանակվեց Հայաստանում 1830 թվականի փետրվարին. առանց Հայկական երազանքի մեր ժողովուրդը սեփական հողի վրա իրականացրեց օտար կառավարիչների երազանքները:

Ռուսների վերաբնակեցումը Հայաստանում սկսվեց 1842 թվականից։ Հիմնականում խոսքը Տամբովի, Տուլայի, Սարատովի և Վորոնեժի գավառներից եկածների մասին է։ Ցարական կառավարությունը արտոնյալ պայմաններ ստեղծեց ռուս վերաբնակիչների համար՝ նրանց հատկացումները մեկ շնչի հաշվով մի քանի անգամ ավելի շատ էին, քան տեղի բնակչության համար։ 1853 թ․ Երևանի նահանգում ռուսների թիվը հասնում էր 3164-ի, իսկ 1873 թ․ Երևանի նահանգի ընդհանուր 547,683 բնակչությունից ռուսները կազմում էին 4339 մարդ (0,8%)։

Տասնամյակներ շարունակ ցարական Ռուսաստանի տնտեսական քաղաքականությունը նպաստել է Հայաստանի ժողովրդագրական փոփոխություններին: Պատմաբան և ազգագրագետ Իվան Շոպենի բերած վիճակագրությունից հետևում է, որ Ռուսաստանին միանալու նախօրեին Հայաստանում քոչվոր ժողովուրդների ընդհանուր թիվը կազմել է 15 հազար մարդ (2984 ընտանիք) կամ ընդհանուր բնակչության 12,5%-ը, որից մինչև 170-300 ընտանիք կամ մոտ 6-10%-ը կազմել է քոչվոր ազնվականությունը:

Ըստ 1897 թվականի մարդահամարի՝ Երևանի նահանգի ընդհանուր բնակչության մեջ հայերի թիվը կազմել է 53,2%, կովկասյան թաթարների թիվը՝ 37,7%, քրդերի թիվը՝ 5,9%, իսկ ռուսների թիվը՝ 1,6%: Ինչի՞ հետ է դա կապված:

Բանն այն է, որ XIX–XX  դարերի սահմանագծին հայ աշխատավորների մեծ մասը գտնվում էր Հայաստանից դուրս՝ Բաքվում և Թիֆլիսում, որտեղ արդյունաբերական պրոլետարիատի ընդհանուր թվաքանակում տեսակարար կշռով առաջին տեղը զբաղեցնում էին հայերը։ Այսպես, 1893 թվականի դրությամբ Բաքվի նավթարդյունաբերության աշխատողների ընդհանուր թվաքանակում հայերի տեսակարար կշիռը կազմել է 27,9%, ռուսներինը՝ 20%, կովկասյան թաթարներինը՝ 20,4%, լեզգիներինը՝ 15,3%, պարսիկներինը՝ 11,1%, այլ ազգություններինը՝ 6,3%: 1900 թվականին Բաքվի նավթարդյունաբերության աշխատողների ընդհանուր թիվը կազմել է 25,214, որից 8 հազարը հայեր էին։

Յուրաքանչյուր հայի հետևից Բաքու է տեղափոխվել մի ամբողջ ընտանիք՝ կինը երեխաների հետ, տարեց ծնողները, ինչպես նաև եղբայրներն ու քույրերը։ Միջին հաշվով 8-10 մարդ: Մինչ հայերը զբաղվում էին Բաքվի նահանգի արդյունաբերականացմամբ, նրանց քաղաքներում և գյուղերում ակտիվորեն բնակություն էին հաստատում կովկասյան թաթարներն ու քրդերը, որոնք հիմնականում քոչվոր կյանք էին վարում և զբաղվում էին անասնապահությամբ: Այդպես էր ինչպես ցարական ժամանակներում, այնպես էլ խորհրդային տարիներին։

Հայաստանի բնակչության թվի կրճատումը երկարատև գործընթաց է, որը սկսվել է թյուրքական արշավանքից, Չինգիզ Խանի, Լենկթեմուրի արշավանքներից, շարունակվել է Շահ Աբբաս I-ի օրոք հայերի զանգվածային տեղահանությամբ Իրան (1604-1605թթ.), ինչպես նաև XVIII դարի առաջին կեսի իրանա-թուրքական արյունալի պատերազմների արդյունքում: Բայց նույնիսկ անվերջ կատակլիզմների պայմաններում հայերը միշտ մեծամասնություն են կազմել Արևելյան Հայաստանում, ինչը կարելի է բացատրել միայն Աստվածային Կամքով: Դատեք ինքներդ. ըստ ժամանակագիր Առաքել Դավրիժեցու՝ միայն 1618 թվականին Էրիվանի, Գանձակի, Թավրիզի և Արդեբիլի գավառներից հարկադրաբար Պարսկաստան է տեղահանվել տասը հազար ընտանիք: Այսինքն՝ մոտ 50 հազար մարդ։ Հայերին զանգվածաբար վերաբնակեցրել են նաև Նադիր շահի օրոք: 1746թ. նրա հրամանով Նախիջևանից Խորասան է գաղթել հազար հայ ընտանիք։

Արևելյան Հայաստանի բնիկները ստիպված են եղել փախչել Ռուսաստան, Վրաստան և այլ երկրներ: XVII  և XVIII դարերի ընթացքում Արցախից և հայկական այլ գավառներից Կախեթիա և Թբիլիսի են տեղափոխվել մի քանի հազար ընտանիքներ։ Միայն իշխան Ցիցիանովի 1804 թվականի արշավանքի ժամանակ Երևանի գավառից մշտական բնակության Թբիլիսիի Հավլաբար են տեղափոխվել ավելի քան երկու հազար հայեր։

Հայերը Ռուսաստան են տեղափոխել շերամաբուծությունը, խաղողագործությունը, մրգային գինեգործությունը և բազմաթիվ մասնագիտական կարողություններ։ Տնտեսագետ Մուշեղ Ադոնցը հիշեցնում է, որ տնտեսության նոր ճյուղերի ստեղծումն ավելացնում էր ռուսական գանձարանի եկամուտները. «XIX դարի սկզբին գանձարանը տարեկան ստանում էր 400-500 հազար ռուբլի ակցիզ միայն ղզլարական օղու շնորհիվ։ Հայկական բոլոր գաղթօջախներից գանձարանի ստացած եկամուտները կազմել են տարեկան մի քանի միլիոն ռուբլի։ Հաշվի առնելով այդ օգուտները՝ ցարական կառավարությունը մի շարք արտոնություններ է տրամադրել տեղահանված հայերին»։ Թվերը տպավորիչ են, այնպես չէ՞:

Սակայն տնտեսությանը բաժին էր ընկնում հայերի և ռուսների փոխգործակցության ոչ ամենակարևոր մասը․ հայ-ռուսական խառը ընտանիքներում ծնվել են նշանավոր անհատներ, որոնք իրենց դրսևորել են ամենատարբեր ոլորտներում՝ ռազմական արվեստից մինչև փիլիսոփայություն և թատրոն: Օրինակ՝ գեներալիսիմուս Ալեքսանդր Սուվորովի մայրական պապը (Եվդոկիա Մանուկովա) հայազգի Թեոդոսիոս Մանուկովն էր։ Հայ էր նաև ռուս փիլիսոփա և քահանա Պավել Ֆլորենսկու մայրը՝ Օլգա Սապարովան, որի ազգականանները Գանձակից էին։ Արվեստի ոլորտից օրինակները նույնպես բավական են. ռուս-հայկական ընտանիքում է ծնվել Էրմիտաժի ապագա տնօրեն ակադեմիկոս-արևելագետ Միխայիլ Պիոտրովսկին, իսկ ուկրաինա-հայկական ընտանիքում՝ Մոսկվայի Գեղարվեստական թատրոնի ապագա տնօրեն Վլադիմիր Նեմիրովիչ-Դանչենկոն:

Հայերը տագնապով հետևում էին ռուսների, ուկրաինացիների, բելառուսների և ռուսական կայսրության մյուս ժողովուրդների տառապանքներին, ովքեր դարեր շարունակ ստրկությունից տառապել են, բայց հայերը կողմնակի դիտորդներ չեն մնացել. ծագումով հայ ազնվական Իվան Արապետովը գործուն մասնակցություն է ունեցել 1861 թվականի գյուղացիական բարեփոխման նախապատրաստմանը՝ եղել է Յակով Ռոստովցևի խմբագրական հանձնաժողովի կազմում, որը մշակել և իրականացրել է ճորտատիրության վերացումը։ Հայ առաջադեմ մտքի կիզակետը Ռուսական կայսրության ներքին գործերի նախարար հայազգի Միխայիլ (Միքայել) Լորիս-Մելիքովի պատրաստած սահմանադրության նախագիծն էր: Ցավոք, փաստաթղթի իրականացումը, որը պատմության մեջ մնաց «Լորիս-Մելիքովի Սահմանադրություն» վերնագրով, խափանվեց 1881 թվականին Ալեքսանդր II ցարի սպանության պատճառով։ Ինչպե՞ս կդասավորվեր Ռուսաստանի ճակատագիրը սահմանադրական բարեփոխումների իրականացման դեպքում։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ նախագիծը ստեղծելու էր Ռուսաստանի բուրժուազիայի ներկայացուցիչների պալատը [խոշոր քաղաքներ և զեմստվոներ]՝ օրենսդրական իրավունքներով, ցարական կառավարությունը կստանար 1905 և 1917 թվականների հեղափոխությունները կանխելու բոլոր հնարավորությունները: Համենայն դեպս, հայերը ձգտում էին բարեփոխել և պահպանել Ռուսական կայսրությունը, որպեսզի խուսափեն գալիք ցնցումներից։

Ընդ որում, ցարին ենթակա Մեծ Հայքի թագավորության արևելյան մասը հետամնաց էր, ինչը հայության համար ամոթալի փաստ է. մոռանալով Հայկական երազանքի մասին, որը պետք է երջանկություն բերի հայ ժողովրդին, հայերը շտապում էին իրականացնել մեկ այլ ժողովրդի երազանքը։ Մի՞թե դժբախտ մարդը կարող է երջանկացնել մյուսին, եթե նրա տանը ավերածություն է տիրում: 1900 թվականին Երևանի նահանգում 83 բնակչին բաժին էր ընկնում մեկ աշակերտ, իսկ 5805 բնակչին՝ մեկ դպրոց։ Համառուսաստանյան մարդահամարի տվյալներով՝ 1897 թվականին Երևանի նահանգում գրագետ անձինք կազմում էին 9 տարեկան և դրանից բարձր տարիքի բնակչության 8,5%-ը։ Այն ժամանակ գրագետների թվին էին դասում նաև կիսագրագետներին։

Սակայն ժողովրդագրության ոլորտում եղել են նաև դրական տեղաշարժեր, որոնք արժանի են հիշատակման:

1831-1897 թվականներին Հայաստանի քաղաքային բնակչությունն աճել է 6 անգամ (161,747 հազարից մինչև 797,835 հազար մարդ), իսկ գյուղական բնակչությունը՝ 4,8 անգամ։ Բնակչության աճի հիմնական պատճառը 1861 թվականի Գյուղացիական բարեփոխումն էր։ Օրինակ՝ Երևանի բնակչությունը 1831-1873 թվականներին գրեթե չի աճել, իսկ 1873-1897 թվականներին այն աճել է 2,5 անգամ։ Նշված ժամանակահատվածում Հայաստանի ամբողջ քաղաքային բնակչությունն աճել է 1,8 անգամ, իսկ գյուղական բնակչությունը՝ 1,5 անգամ։

1900 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ՝ Արևելյան Հայաստանի բնակչության թիվը հասել է 811,330 հազարի՝ 1800 թվականի 100 հազարի դիմաց։ Այսինքն՝ ամբողջ XIX դարի ընթացքում Արևելյան Հայաստանի բնակչությունն աճել է 8,1 անգամ, մինչդեռ նշված ժամանակահատվածում բուն Ռուսաստանի բնակչությունն աճել է 3,5 անգամ։ Ժողովրդագրության նման արագ աճը Մուշեղ Ադոնցը բացատրում է հիմնականում Իրանից և Արևմտյան Հայաստանից հայերի համակարգված ներգաղթով: Ընդ որում, ծնելիության գործակիցը Ռուսաստանի եվրոպական մասում ավելի բարձր էր, քան Հայաստանում։ Օսմանյան կայսրությունից հայերի վերաբնակեցումը շարունակվել է ընդհուպ մինչև Հայաստանի խորհրդայնացումը, սակայն հատկապես ուժեղացել Է Ղրիմի պատերազմից (1853-1856թթ.), ռուս-թուրքական պատերազմից (1877-1878թթ.) հետո, ինչպես նաև 1890-ական թվականներին և Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո։

«1890-1900 թվականներին Հայաստանում 1000 բնակչին տարեկան միջինը բաժին է ընկել 36,6 ծնունդ, նույն ժամանակահատվածում Եվրոպական Ռուսաստանի 50 նահանգներում 1000 բնակչին բաժին է ընկել 48,7 ծնունդ։ Ինչպես երևում է, ծնելիության գործակիցը Եվրոպական Ռուսաստանում 33%-ով ավելի բարձր էր, քան Հայաստանում»,- նշում է Ադոնցը։ Այսինքն՝ հայության ժողովրդագրական հաջողությունը ոչ թե նրա բեղմնավորությունն էր, այլ հայրենադարձությունը։ Միայն 1828-1831 թվականներին Իրանից և Օսմանյան կայսրությունից ռուսների վերահսկողության տակ գտնվող Արևելյան Հայաստան է տեղափոխվել 105 հազար հայ․ 40 հազարը՝ Պարսկաստանից, 65 հազարը՝ Թուրքիայից։ Իրանից վերաբնակեցումը սկսվել է 1828 թվականի գարնանը, իսկ Օսմանյան կայսրությունից՝ 1829 թվականի ձմռանը։

Հայ մտավորականությունն ավանդաբար ռուսաֆիլ էր, ինչը չի կարելի ասել Ռուսական կայսրության պաշտոնյաների ու զորահրամանատարների մասին, որոնք Հայաստանում ու Հայկական հարցում հաճախ իրենց անհաճո ու նույնիսկ թշնամական էին պահում։ Օրինակ, հայերի շրջանում ռուսականացման քաղաքականություն վարելով՝ պաշտոնյաները տարբեր տեսակի զրպարտչական հաղորդումներ էին հորինում հայության շրջանում «անջատողական տրամադրությունների» մասին և ուղղում Սանկտ Պետերբուրգ, և դրանցով հետո հիմնավորում էին հայկական դպրոցների փակումը։ Այսպես, 1885 թվականին Կովկասում փակվեց շուրջ 500 հայկական եկեղեցական-ծխական դպրոց, որի արդյունքում շուրջ 30 հազար երեխա զրկվեց կրթության իրավունքից. ոստիկանությունը նրանց բառացիորեն դուրս էր վռնդում փողոց: Իսկ 1896 թվականի հունվարին Կովկասում մնացած 203 հայկական եկեղեցական-ծխական դպրոցներից 168-ը փակվեցին։

Պատմաբան Ալեքսեյ Ջիվելեգովը, ով 1906 թվականին գրել է «Հայերը Ռուսաստանում» գիրքը, տալիս է Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանության ժամանակ ցարիզմի քաղաքականության հետևյալ բնութագիրը, որն արդիական է նաև 2023 թվականի դրությամբ․ 

«Արտերկրում ապրող հայերը դիմել էին բրիտանական կառավարությանը՝ խնդրելով ճնշում գործադրել կարմիր սուլթանի վրա և կանգնեցնել արդեն հարյուր հազարավոր հայերի բնաջնջած հանցավոր ձեռքը։ Անգլիայից բացի չկար ոչ ոք, ում կարելի էր դիմել։ Այն ժամանակ Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարար իշխան Լոբանով-Ռոստովսկին, ով, ինչպես ասում են, հատուկ պատճառներ ուներ Աբդուլ Համիդի արյունալի զվարճանքների նկատմամբ ներողամիտ լինելու համար, վճռականորեն հրաժարվեց Բարձր դռան վրա դիվանագիտական ազդեցություն գործելուց և հասցրեց իր կողմը գրավել Գերմանիային, Ավստրո-Հունգարիային և նույնիսկ Ֆրանսիային։

Մնում էր միայն Անգլիան։ Բայց ռուսական բյուրոկրատիան ոչ միայն ինքը չէր ցանկանում օգնել արյունահոսող ժողովրդին, նա վտանգավոր անջատողականության նշան էր համարում, երբ այդ ժողովուրդը սկսեց օգնություն խնդրել այլ տերություններից... Սանկտ Պետերբուրգում կաթողիկոսի ներկայացուցչին բավականին պարզ հասկացրեցին, որ Անգլիային դիմելու համար հայերը կպատժվեն և կզրկվեն դպրոցներից… Այն, թե ինչու արտասահմանյան հայերի՝ Անգլիային դիմելու համար պետք է վճարեին դպրոցները, որոնք ռուսաստանյան հայերի մեծամասնության համար կրթության միակ աղբյուրն էին, դժվար է հասկանալ։ Բայց ինչ-որ տեղ՝ դիվանատան թաքստոցներում, որոշվեց, որ եկեղեցական-ծխական դպրոցները հակաիրավական քարոզչության բույն են և ռուսաֆիկացման քարոզչության համար անհասանելիության հիմնական պատճառ են հանդիսանում։ Եվ դպրոցները փակվեցին»:

1912 թվականին, Առաջին համաշխարհային պատերազմից բառացիորեն երկու տարի առաջ, ցարիզմը հերթական անգամ աչքի ընկավ կամայականություններով հայերի նկատմամբ, որոնց պաշտպանության գործը ստանձնեց փաստաբան և իրավապաշտպան Ալեքսանդր Կերենսկին։ Ժամանակավոր կառավարության ապագա նախագահի հուշերը լույս են սփռում հակահայկական հիստերիայի վրա, որը տեղի էր ունենում կայսերական չինովնիկների մեջ՝ ցարիզմի հանդեպ լոյալ հայերին ռեժիմի դեմ տրամադրելով․

«Ինձ համար ամենամեծ գործընթացներից մեկը 1912 թվականին հայկական «Դաշնակցություն» կուսակցության գործով դատավարությունն էր։ Այն դարձավ դարասկզբին իշխան Գոլիցինի ողբալի գործունեության վերջաբանը, որի արդյունքում անգամ Ռուսաստանի այնպիսի հավատարիմ բարեկամները, ինչպիսիք են հայերը, վերածվեցին ահռելի հեղափոխական ուժի։ Դատարանի առջև կանգնեց ողջ հայ մտավորականությունը, այդ թվում՝ գրողները, բժիշկները, իրավաբանները, բանկատերերը և նույնիսկ վաճառականները (որոնք, ինչպես պնդում էին, հեղափոխականներին դրամական միջոցներ էին տրամադրում)։ Հետաքննությունը տևեց մի քանի տարի։

Ձերբակալությունները շարունակվեցին ամբողջ Ռուսաստանում, և, ի վերջո, Սանկտ Պետերբուրգում ստեղծվեց Սենատի հատուկ դատարան: Մեղադրյալներից մի քանիսին բանտում պահեցին գրեթե չորս տարի՝ նախքան դատական նիստերը սկսելը։ Լսումները բացվեցին 1912 թվականի հունվարին և շարունակվեցին մինչև մարտի կեսերը։ Հարցաքննվեց վեց հարյուր վկա։ Վախենալով անկարգություններից՝ ոստիկանությունը հատուկ նախազգուշական միջոցներ էր ձեռնարկել։ Դատարանը փակ դռների հետևում էր, նիստերի դահլիճ մտնել թույլ չտվեցին անգամ մեղադրյալների հարազատներին։ Մթնոլորտը շիկացնում էին բոլոր տեսակի արգելքները։

Դատավարության սկզբում ամբաստանյալներից մեկը հայտարարեց իր անմեղության մասին։ Դատավարությունը նախագահող սենատոր Կրիվցովը վճիռ կայացրեց, որ հրապարակվի հետաքննության եզրակացությունը, որը զուտ մեղադրական բնույթ էր կրում։ Ես միջամտեցի և խնդրեցի դատավորին փորձագետ նշանակել, որպեսզի ուսումնասիրի ցուցմունքները, որոնք, իմ խորին համոզմամբ, սուտ վկայություն էին։ Իմ խնդրանքից տարակուսած՝ Կրիվցովը հարցրեց.

«Դուք գիտակցո՞ւմ եք, թե ինչ եք խնդրում և ինչ է սպասվում ձեզ սխալի դեպքում»։

«Այո, գիտակցում եմ»,- պատասխանեցի ես՝ առանց վարանելու։ 

Նշանակվեց փորձաքննություն, և վկայությունների մեծ մասը կեղծ ճանաչվեցին։ Պաշտպանությանը հաջողվեց նաև մեղադրանքի այլ կետերով ապացուցել ցուցմունքների կեղծ լինելը։ Գործը հասել էր նրան, որ երբ ես ոտքի էի կանգնում, որպեսզի այս կամ այն հարցով բողոքարկում ներկայացնեմ, դատավորը գլխով համաձայնության նշան էր անում և կամաց ասում էր «Ընդունված է»։ 145 մեղադրյալներից 95-ը արդարացվեցին, 47-ը բանտարկվեցին կամ աքսորվեցին Սիբիր, և միայն երեքը դատապարտվեցին ծանր աշխատանքի: Գործընթացի արդյունքը բարձրացրեց Ռուսաստանի հեղինակությունը արտերկրում, հատկապես Թուրքիայի հայերի շրջանում։ Քննիչ Լուժինը մեղադրվեց սուտ մատնության մեջ, սակայն նրա դեմ գործը, ի վերջո, կարճվեց այն բանից հետո, երբ հոգեբույժների հանձնաժողովը նրան անմեղսունակ ճանաչեց»։

Փետրվարյան հեղափոխության արդյունքում Նիկոլայ II ցարի անկումը և 1917թ․ փետրվար-մարտ ամիսներին Պետրոգրադում Կերենսկու ղեկավարությամբ ժամանակավոր կառավարության հաստատումը հայերին Ռուսաստանի կողմից աջակցության հույս տվեց։

Հրապարակվեց անգամ ժամանակավոր կառավարության 1917 թվականի ապրիլի 26-ի դեկրետը (նոր տոմարով՝ մայիսի 9), որով Արևմտյան Հայաստանը (հեղափոխական շրջանի փաստաթղթերում երբեմն կոչվում է Թուրքահայաստան) ստացավ քաղաքացիական վարչակազմ և հայերին թույլատրվեց պաշտոններ զբաղեցնել այնտեղ։ Ժողովուրդը հավատաց։ Հայ փախստականները սկսեցին վերադառնալ իրենց տները։ Մինչև 1917թ. վերջ գրեթե 150 հազար արևմտահայեր կրկին բնակություն հաստատեցին Վանի, Էրզրումի և Բիթլիսի Նահանգներում: Կերենսկին հավատարիմ մնաց իր իրավապաշտպան գործունեությանը։ Սակայն Հոկտեմբերյան հեղափոխությունն իր ճշգրտումները մտցրեց ինչպես Ռուսաստանի, այնպես էլ հայ ժողովրդի ճակատագրում։

Հայ հեղափոխականներին իրենց կողմը քաշելու համար բոլշևիկները կրկնօրինակեցին ժամանակավոր կառավարության նախաձեռնությունը՝ 1917 թվականի դեկտեմբերի 29-ին (նոր տոմարով՝ 1918 թվականի հունվարի 11-ին) հրատարակելով «Թուրքահայաստանի մասին դեկրետը»՝ Ժողկոմխորհի նախագահ Վլադիմիր Լենինի և ազգությունների հարցերով ժողկոմխորհի ստորագրություններով։ Փաստաթուղթը հայտարարում էր Ռուսաստանի կողմից բռնազավթված Թուրքահայաստանի հայերի՝ «ազատ ինքնորոշման իրավունքի՝ ընդհուպ մինչև լիակատար անկախության», «հայ փախստականների, ինչպես նաև տարբեր երկրներում ցրված հայ գաղթականների անարգել վերադարձի իրավունքը Թուրքահայաստանի սահմանները»։ Բառերը գեղեցիկ էին և արդար: Սակայն գործնականում բոլշևիկները դավադրություն կազմակերպեցին հայ ժողովրդի թիկունքում՝ աջակցելով թուրք ֆաշիստների տարածքային զավթումներին ինչպես Արևմտյան, այնպես էլ Արևելյան Հայաստանում։

Տարիներ անց խորհրդային քարոզչությունը կասի, որ ռուսական գաղութատիրության շնորհիվ Հայաստանին և հայ ժողովրդին հաջողվել է գոյատևել։ Նման թեզը միակողմանի և անարդար է այն հայերի նկատմամբ, ովքեր հավատարմորեն ծառայել են Ռուսական կայսրությանը և Խորհրդային Միությանը։ Նայեք ինքներդ. հայ ժողովրդի լավագույն մտքերը ԽՍՀՄ-ի և Ռուսաստանի համար ստեղծում էին պաշտպանական արդյունաբերությունը, հրթիռամիջուկային վահանը և այլ առաջադեմ զենքեր։ Խորհրդային ատոմային ռումբի ակունքներում կանգնած են հայ ֆիզիկոսներ Աբրահամ և Արտեմ Ալիխանյանները, ինչպես նաև Կիրիլ Շչելկինը [Կիրակոս Մետաքսյանը], ով Ուրալում հիմնել է «Արզամաս-16» կենտրոնը, որտեղ էլ տեղի է ունեցել Միջուկային զենքի հավաքումը: Խորհրդային ռազմարդյունաբերական համալիրի հիմնադիրներից էր շուշեցի Իվան Թևոսյանը, ով մինչև ԽՍՀՄ գունավոր մետալուրգիայի նախարարությունը ղեկավարում էր նավաշինարարական արդյունաբերության ժողկոմատը և Խորհրդային Միության պաշտպանական արդյունաբերության ժողկոմատի առաջին տեղակալն էր:

Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին Հայաստանի յուրաքանչյուր հինգերորդ բնակիչը մեկնել է ռազմաճակատ։ Ընդհանուր առմամբ պատերազմի տարիներին խորհրդային բանակ էին մոբիլիզացրել Հայկական ԽՍՀ-ի ավելի քան 300 հազար բնակիչների, ինչը կազմում էր ամբողջ բնակչության 20-23%-ը (1940 թվականին Հայկական ԽՍՀ-ն ուներ 1 միլիոն 370 հազար մարդ): Եվ սա դեռ ամենը չէ․ 200 հազար հայեր ռազմաճակատ էին զորակոչվել խորհրդային այլ հանրապետություններից, իսկ ավելի քան 100 հազար հայեր ծառայում էին հակահիտլերյան կոալիցիայի երկրների բանակներում (ամենից շատ ֆրանսիական բանակում և ԱՄՆ Զինված ուժերում՝ գրեթե 20 հազար հայ մարտիկներ)։ Պատերազմից չի վերադարձել ավելի քան 200 հազար հայ կամ Հայաստանի բնակչության 1/7-ը։

Բոլոր միութենական հանրապետություններից հայերի մոբիլիզացիայի մեջ առանձնահատուկ եռանդ էին ցուցաբերում Ադրբեջանական ԽՍՀ իշխանությունները, որոնք հույս ունեին այդ կերպ կրճատել արական բնակչությունը՝ հետագայում հայկական հողերը գրավելու համար։ Համեմատության համար՝ ամբողջ ԽՍՀՄ-ում մոբիլիզացվածների գործակիցը կազմել է 9-11%, Իսկ Արցախի մասով՝ 33-34%։

Ի դեպ, Ուտիքի և Արցախի հայերը մեկ շնչի հաշվով տվել են Խորհրդային Միության հերոսների առավելագույն քանակը: Ուտիքից և Արցախից խորհրդային բանակը ստացավ Հաղթանակի հինգ Մարշալ՝ մարշալ Հովհաննես [Իվան] Բաղրամյան, ԽՍՀՄ նավատորմի ծովակալ Հովհաննես Իսահակյան [Իվան Իսակով], զրահատանկային զորքերի գլխավոր մարշալ Համազասպ Բաբաջանյան, ավիացիայի մարշալ Սերգեյ Խուդյակով [Արմենակ Խամփերյանց] և ինժեներական զորքերի մարշալ Սերգեյ Ագանով [Օհանյան]։ Ավելի քան 60 հայ գեներալներ հրամանատարություն են իրականացրել Մեծ Հայրենականի բոլոր ճակատներում․ նրանց թվում են երեք բանակների հրամանատարներ և երեք կորպուսի հրամանատարներ։ Պատերազմից հետո 83 սպա ստացել է գեներալի կոչում։ Պատերազմին մասնակցելու համար պետական տարբեր պարգևների է արժանացել ավելի քան 66 հազար հայ։ Իսկ Խորհրդային Միության հերոսի կոչմանն արժանացել են 107 հայ զինվոր և սպա։ ԽՍՀՄ կրկնակի հերոսներ են դարձել Հովհաննես Բաղրամյանը և Նելսոն Ստեփանյանը։ Ընդհանուր առմամբ 27 հայ դարձավ Փառքի շքանշանի լիարժեք ասպետ։

Հայերը ոչ միայն խիզախորեն մարտնչում էին ԽՍՀՄ-ի համար, այլև իրենց ստեղծագործությամբ փառաբանում Սովետների երկիրը։ Այդ փառաբանման գագաթնակետը դարձավ ԽՍՀՄ 1945 թվականի օրհներգը, որի խոսքերը Սերգեյ Միխալկովը գրել էր հայազգի Գաբրիել Ուրեկլյանի հետ միասին [կեղծանունը՝ էլ-Ռեգիստան]։

Գերմանական նացիզմի դեմ տարած հաղթանակի գործում հայ ժողովրդի ներդրումը ոչ միայն ռուս ժողովրդի և ԽՍՀՄ այլ ժողովուրդների հետ համերաշխությունն է, այլև կայզերական Գերմանիայի հատուցումը Հայոց ցեղասպանությանն աջակցելու համար, որը թուրքական սուլթանը սկսել էր իրականացնել Առաջին համաշխարհային պատերազմից մի քանի տասնամյակ առաջ: Բազմաթիվ փաստագրական վկայություններ հաստատում են, որ գերմանացի սպաները, որոնք փաստացի ղեկավարում էին թուրքական բանակի գլխավոր շտաբը, դարձել են հայերի զանգվածային կոտորածի դիրիժորներ: Թուրքիան և Գերմանիան՝ հեթանոսական Բաբելոնի երկու ժառանգները, հավատարիմ դաշնակիցներ էին երկու համաշխարհային պատերազմներում. պատահական չէ, որ 1943 թվականին, այն բանից հետո, երբ հաղթանակի հայ մարշալները Ստալինգրադի մերձակայքում կոտրեցին նացիստներին, հայերի դահիճ Թալեաթ փաշայի մարմինը շտապ Բեռլինից տեղափոխվեց Կոստանդնուպոլիս: Գերմանացի և թուրք ֆաշիստները հասկացան, որ հայերը նորից փնտրելու են Թալեաթին։

Պարադոքսն այն էր, որ խորհրդային բանակի ղեկավարության մեջ հայտնվեցին հենց հայերը՝ Արցախից և Ուտիքից, Մեծ Հայքի պատմական նահանգներից, որոնք Նախիջևանի և այլ արևմտահայ հողերի հետ միասին հանձնվեցին Թուրքիայի և Բաքվի ֆաշիստներին 1921 թվականի հոկտեմբերի 13-ի Կարսի պայմանագրով՝ խախտելով միջազգային իրավունքի նորմերը, քանի որ նրանց ստորագրողները պատշաճ իրավասություն չունեին։ Սակայն հայկական հարցում բոլշևիկների նենգ քաղաքականությունը, որը տապալեց Սևրի հաշտության պայմանագրի և Վուդրո Վիլսոնի Արբիտրաժի իրագործումը, չսահմանափակվեց Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերով․ 1925 թվականի դեկտեմբերի 17-ին ստորագրվեց խորհրդա-թուրքական բարեկամության և չեզոքության պայմանագիրը, որը փոխարինեց Կարսի համաձայնագրին՝ կրկնօրինակելով դրա դրույթները։

Նոր փաստաթուղթը նախատեսում էր, որ «մեկ կամ մի քանի երրորդ տերությունների կողմից պայմանավորվող կողմերից մեկի դեմ ռազմական հարձակման դեպքում  պայմանավորվող մյուս կողմը պարտավորվում է չեզոքություն պահպանել առաջինի նկատմամբ»: I հոդվածի համաձայն՝ կողմերից յուրաքանչյուրը պարտավոր էր զերծ մնալ մյուս կողմի վրա ցանկացած հարձակումից և չմասնակցել մեկ կամ մի քանի երրորդ տերությունների որևէ դաշինքի, քաղաքական համաձայնագրի կամ այլ ակտի, որն ուղղված էր մյուս կողմի դեմ: Ի՞նչ տեղի ունեցավ հետո:

1945 թվականի մայիսի 19-ին Խորհրդային Միությունը հրաժարվեց 1925 թվականի խորհրդա-թուրքական պայմանագրի երկարաձգումից։ Այսինքն՝ 1945 թվականի մայիսից մինչև 1978 թվականի օգոստոսը, երբ Մոսկվայի և Անկարայի միջև ստորագրվեց հերթական համաձայնագիրը կողմերի միջև փոխադարձ տարածքային պահանջների բացակայության մասին, Թուրքիան չուներ որևէ փաստաթուղթ, որը «կօրինականացներ» արևմտահայ նահանգների օկուպացիան։

Հայկական հարցը միակ թեման է, որում Մոսկվան և Անկարան եղել և մնում են հետևողական: Թուրքերն այնքան վստահ էին իրենց ռուս գործընկերների նկատմամբ, որ 1952 թվականին մտան ՆԱՏՕ՝ խախտելով չեզոքության մասին դրույթները, որոնք զետեղված էին ինչպես Կարսի պայմանագրում, այնպես էլ հետագա գործարքներում։

Մոսկվայի և Անկարայի դավադրությունն ապահովում էր խորհրդային ղեկավարության շրջադարձը հօգուտ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի։ Պատահական չէ, որ 1991թ. ապրիլ-օգոստոս ամիսներին ԽՍՀՄ ներքին զորքերը և պաշտպանության նախարարությունը կատարեցին պատժիչ «Օղակ» գործողությունը՝ տեղահանելով Շահումյանի շրջանի (հայկական Ուտիք նահանգի մի մասը) բոլոր հայ բնակիչներին: Էթնիկ զտումներից հետո տարածաշրջանը հանձնվեց Բաքվի ավազակախմբերի տիրապետությանը։ Մոսկվայի «ուսը» կանաչ լույս էր երաշխավորում Ադրբեջանական ԽՍՀ Կենտկոմի առաջին քարտուղար Այազ Մութալիբովի համար, որը 1991 թվականի օգոստոսի 30-ին, «Օղակ» գործողությունից անմիջապես հետո, մինիսուլթանությունը դուրս բերեց Խորհրդային Միության կազմից: Անհրաժեշտ կապերի միջոցով նման ապօրինություն հայերը չէին կարող պատկերացնել անգամ։

Մոսկվան երբեք չի պահպանել հավասարությունը Հայաստանի և Բաքվի մինիսուլթանության միջև։ Հետաքրքի՞ր է, թե ինչու: Պատասխանը մակերեսի վրա է. խորհրդային իշխանությունը Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի ռազմականացումը դիտարկում էր որպես հենակետ Իրանի դեմ հնարավոր ռազմական գործողությունների համար։ Իսկ Հայաստանը համադրելի մասշտաբներով չէր զինվում այն պատճառով, որ ԽՍՀՄ-ն իր պլաններում պատերազմ չէր նախատեսում ՆԱՏՕ-ի անդամակից Թուրքիայի հետ։ Հենց այդ պատճառով էլ Մոսկվան աչք էր փակում Բաքվի մինիսուլթանության թյուրքացման վրա ինչպես խորհրդային շրջանում, այնպես էլ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո։ Մինիսուլթանությունը դանդաղ, բայց հաստատուն պատրաստվում էր կատարել իր գլխավոր դերը՝ ներխուժել Իրանի հյուսիսային նահանգներ [չնայած՝ Բաքվի նահանգն ինքնին Իրանի պատմական տարածքն է, որը ձեռք է բերվել ցարական Ռուսաստանի կողմից 1813 թվականի Գյուլիստանի խաղաղության համաձայն]։

Բաքուն երբեք Մոսկվայի կողմից ռազմական և քաղաքական աջակցության պակաս չի զգացել։ Այդ պատճառով մինիսուլթանության տարածքում էին գտնվում սպառազինության և զինամթերքի ամենամեծ պահեստները, ինչպես նաև ԽՍՀՄ Անդրկովկասյան ռազմական օկրուգի ծանր տեխնիկայի և ավիացիայի հիմնական ներուժը. ծանր սպառազինությունը (տանկեր, ՀՄՄ, զրահատեխնիկա, խոշոր տրամաչափի հրետանի) Բաքուն ուներ 15%-ով ավելի, քան Հայաստանը, էլ չեմ խոսում ռազմամթերքի գերազանցության մասին։ Միայն Աղդամի պահեստում ադրբեջանցիներն ունեին 12,5 հազար վագոն զինամթերք, իսկ ամբողջ Հայաստանում՝ 4,5 հազար վագոն կար [ԽՍՀՄ փլուզումից հետո դրանք Մոսկվայից եկած հրահանգով հեռացվեցին Հայաստանից]։

Արդեն 1992-ի մայիսին, նախկին Խորհրդային բանակի սպառազինության բաժանման արդյունքում, Բաքվի ֆաշիստական ռեժիմը Մոսկվայից ստացավ 325 տանկ, 344 հետևակի մարտական մեքենա, 78 դեսանտային մարտական մեքենա, 38 մարտական հետախուզական մեքենա, 329 զրահափոխադրիչ և զրահաքաշներ, 343 հաուբից և ինքնագնաց հրետանային զենք, 63 «Գրադ» ռեակտիվ կայաններ, 52 ականանետ, 35 ՄիԳ կործանիչներ, 7 ճակատային ռմբակոծիչներ, Սու-25 գրոհիչ, 52 Լ-29 ուսումնամարտական ինքնաթիռներ, 18 ՄԻ-24 հարվածային ուղղաթիռներ, 15 ռազմատրանսպորտային ուղղաթիռներ, մինչև 100 հատ զենիթահրթիռային համալիրներ։ Մի շարք սպառազինությունների գծով Բաքվի ռեժիմը զգալիորեն գերազանցել է Եվրոպայում սովորական զինված ուժերի մասին պայմանագրով սահմանված սահմանափակումները:

Նախագահ Վլադիմիր Պուտինի կառավարման տարիներին ռուսական իշխանությունը շարունակեց Բաքվի կուրսը։ Եվ  դա արեց Բելառուսի, Իսրայելի և Թուրքիայի իր հանցակիցների աջակցությամբ։ Ընդ որում, Հայաստանին Մոսկվայից կտրականապես արգելում էին զենք գնել Իրանում և այլ երկրներում։ Միայն 2011-2022 թվականների ընթացքում ՌԴ-ին բաժին է ընկել Բաքվի մինիսուլթանության զենքի մատակարարման 60%-ը։ Կարևորությամբ երկրորդ մատակարարը Իսրայելն է՝ 26,6% մասնաբաժնով, երրորդը՝ Բելառուսը՝ 7%-ով և միայն չորրորդ տեղում Թուրքիան է՝ 3%-ով: Ի դեպ, զենքի մատակարարումներում նկատվել է նաև Ուկրաինան։

Զինելով Բաքվի ֆաշիստներին՝ Ռուսաստանի իշխանությունները շարունակեցին բոլշևիկների գաղութային քաղաքականությունը՝ ոտնահարելով իշխան Վլադիմիրի և կայսրուհի Աննայի միջև կնքված պայմանագիրը, որը ենթադրում էր Կիևյան Ռուսիայի մկրտություն՝ ռուս իշխանի՝ Բյուզանդիայում իշխող հայկական դինաստիայի հետ ամուսնության դիմաց։ Բաքվի հեթանոսներին հանձնված ռուսական, բելառուսական և ուկրաինական զենքերը սպանում էին հայերին՝ զրկելով նրանց պատմական հողերից Արցախում և Սյունիքում։ Ես նկատի ունեմ 2020 թվականի բաքվաթրքական ագրեսիան, որը ձգձգեց Հայկական երազանքի՝ Արարատյան Թագավորության վերածնման հայ ժողովրդի առաքելության իրականացումը։ Ի՞նչ եղավ հետո։

Արցախի վրա թուրքերի հարձակումից երկու տարի էլ չանցած՝ Մոսկվան, Մինսկը և Կիևը հատուցում ստացան իրենց հակահայկական գործողությունների համար՝ սկսվեց ռուս-ուկրաինական զինված հակամարտությունը, որում ներգրավվեց նաև Բելառուսը։

Յուրաքանչյուր կայսրություն կառուցված է ժողովուրդների բաժանման վրա, և ինքն է առաջացնում ժողովուրդների բաժանում: Կովկասում իրենց տիրապետության ժամանակահատվածում ռուսները բաժանեցին շատ ժողովուրդներ, բայց, ի վերջո, իրենք բաժանվեցին Ռուսաստանի, Ուկրաինայի և Բելառուսի միջև: Եվ քանի դեռ ռուսները չեն հրաժարվել կայսերական մոդելից, նրանք չեն վերամիավորվի բելառուսների և ուկրաինացիների հետ։

Կարելի է գործընթացին էմոցիոնալ նայել, երբ հակամարտության կողմերը միմյանց օկուպանտ են անվանում, իսկ կարելի է նայել պատմական տեսանկյունից։ Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջև զինված հակամարտությունը նշանավորում է Խորհրդային Միության վերջնական փլուզումը.Պուտինը հրապարակավ անօրինական է ճանաչել ԽՍՀՄ վարչատարածքային բաժանումը: Փաստն այն է, որ միության ներքին վարչական սահմանները բոլշևիկները կառուցել են ոչ թե ազգային սկզբունքով, ինչպես դա եղել է Ռուսական կայսրությունում, այլ ինդուստրիալ [արդյունաբերական] սկզբունքով։

Ես նկատի ունեմ մի պարզ բան։ Օրինակ՝ 1921 թվականին բոլշևիկները բռնի ուժով Արցախը, Ուտիքն ու Նախիջևանը քարշ տվեցին Ադրբեջանական ԽՍՀ, որպեսզի որակյալ ինժեներական կադրերով ապահովեն հանրապետության ինդուստրացումը, որը հիմնված էր նավթարդյունաբերության վրա։ Իհարկե, կային նաև հակահայկական քաղաքականության այլ պատճառներ, մանավանդ որ ինդուստրիալ սկզբունքը որոշիչ գործոն չէր Խորհրդային Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև Հայաստանի բաժանման հարցում։

Նմանատիպ տրամաբանություն կար նաև ռուսական շրջանները խորհրդային Ուկրաինային միացնելու հարցում։ Այսինքն՝ իշխանությունները գիտակցաբար գործել են ի հեճուկս նախկին Ռուսական կայսրության ժողովուրդների բազմադարյա ազգային-ազատագրական պայքարի շահերի։ Այնուամենայնիվ, արդյունաբերական դարաշրջանն ավարտվեց Խորհրդային Միության հետ միասին՝ խզելով տնտեսական կապերը ազգային հանրապետությունների միջև: Հետևաբար, նախկին սահմանները կորցրել են ողջ իմաստը։ Այնպես որ, արցախահայության ազատագրական պայքարը հիմնավորվել է ոչ միայն ազգային պատճառներով. եթե չկան նախկին տնտեսական կապերը, ուրեմն իմաստ էլ չկա գտնվել արհեստական պետությունում, որը համաշխարհային պատերազմի արդյունքում թուրքերը հապճեպ կազմավորեցին բոլշևիկների հետ համատեղ։

2022 թվականի փետրվարի 21-ին Պուտինը հաստատեց այդ թեզը։ Բայց, իհարկե, նա խոսում էր Ուկրաինայի մասին․ «Եվ այսպես, սկսեմ նրանից, որ ժամանակակից Ուկրաինան լիովին և ամբողջությամբ ստեղծվել է Ռուսաստանի կողմից, ավելի ճիշտ՝ բոլշևիկյան, կոմունիստական Ռուսաստանի կողմից։ Այս գործընթացը սկսվեց 1917-ի հեղափոխությունից գրեթե անմիջապես հետո, և՛ Լենինը և՛ նրա համախոհները դա արեցին շատ կոպիտ ձևով հենց Ռուսաստանի նկատմամբ՝ առանձնացնելով, բաժանելով նրա սեփական պատմական տարածքների մի մասը: 1917-ի հեղափոխությունից հետո Լենինը և նրա համախոհները որոշեցին, որ Ռուսաստանը պետք է ազատվի իր պատմական տարածքներից: Այնտեղ ապրող միլիոնավոր մարդկանց, իհարկե, ոչ ոք ոչինչ չէր հարցնում»։

Այնուհետև Պուտինը թվարկում է Իոսիֆ Ստալինի տարածքային քաղաքականության փուլերը, թե ինչպես է նա «ԽՍՀՄ-ին միացրել և Ուկրաինային հանձնել որոշ հողեր, որոնք նախկինում պատկանել էին Լեհաստանին, Ռումինիային և Հունգարիային», իսկ 1954 թվականին, ինչպես հիշեցնում է ինքը՝ Պուտինը, Խրուշչովը «չգիտես՝ ինչու Ռուսաստանից խլեց Ղրիմը և այն նույնպես նվիրեց Ուկրաինային»։

Այնուհետև Ռուսաստանի նախագահը տալիս է մի հարց, որը վերջին 100 տարվա ընթացքում շատ անգամ հայերն իրենք իրենց են տվել․

«Այստեղ միանգամից շատ հարցեր են առաջանում։ Եվ դրանցից առաջինը, ըստ էության, գլխավորն է. ինչո՞ւ էր պետք սեփականատիրոջ վերամբարձ դիրքից բավարարել նախկին կայսրության ծայրամասերում ցանկացած, անսահման աճող ազգայնական հավակնությունները։ Նորաստեղծ, ընդ որում՝ հաճախ կամայականորեն ձևավորված վարչական միավորներին՝ միութենական հանրապետություններին, փոխանցել հսկայական, հաճախ նրանց հետ ընդհանրապես ոչ մի կապ չունեցող տարածքներ։ Կրկնում եմ՝ փոխանցել Պատմական Ռուսաստանի բնակչության հետ միասին»։

Ես ունեմ Պուտինի հարցի պատասխանը. այն կայանում է պարսկական «Ադրբեջան» տարօրինակ անունով պետության ստեղծման պատմության մեջ։ Ահա թե ինչպես է նկարագրել այս կազմավորման նպատակը կայզերական Գերմանիայի գաղափարախոս, հրապարակախոս Պաուլ Ռորբախը, ով 1916 թվականի ապրիլի 15-ին Le Temps ամսագրի համար անկեղծ հոդված է գրել. «Ռուսական Կովկասում յոթ կամ ութ միլիոն մահմեդական կա՝ թուրքերի համար արյունակից եղբայրներ։ Եթե Թուրքիային հաջողվեր, իր մահմեդական բնակչությանը դեպի հյուսիս առաջ տանելով, նրանց հետ շփման մեջ մտնել, ապա կստեղծվեր 14-15 միլիոն մարդուց կազմված հզոր բույն, որը կապված կլիներ ռասայի և կրոնի միասնությամբ, ինչը դիմադրության սարսափելի ուժ կլիներ: Քանի որ Հայաստանը խոչընդոտում է այդ ծրագրի իրագործմանը, ապա պետք է թարմացնել այդ տարածաշրջանի բնակչությանը՝ դուրս քշելով բնիկ հայերին։ Միջագետքը, որով կանցնի Բաղդադի երկաթուղին, նոսր է բնակեցված։ Այս հանգամանքը բացասաբար է անդրադառնում ճանապարհի տնտեսական զարգացման վրա, ուստի հասկանալի է, որ Գերմանիան ձգտում է օգնել այս աղետում։ Դրա համար բավական կլիներ այստեղ բնակեցնել հայաստանցի հայերին, իսկ վերջիններիս փոխարեն թույլ տալ օսմանյան կառավարությանը վերաբնակեցնել Թրակիայից և Ռուսաստանից մահմեդականներին։ Եթե այդպես արվեր, Հայաստանը մեկ հարվածով կխլվեր Ռուսաստանի ձեռքից»։

Լինելով կայզերական ԱԳՆ-ի՝ Հայկական հարցով գլխավոր խորհրդականը՝ Ռորբախը աչքի էր ընկնում հետևողականությամբ։ Դեռևս 1913թ. նոյեմբերի 23-ին, ելույթ ունենալով Գերմանա-Ասիական ընկերության փակ հանդիպման ժամանակ, նա ճշգրիտ նկարագրել է թուրքական վախերը. «Աշխարհագրական առումով Հայաստանն իրենից ներկայացնում է բնական և գրեթե անառիկ ամրոց։ Մի կողմից այն սահմանակից է Ռուսաստանին, մյուս կողմից՝ գերիշխում է աշխարհի բոլոր ճանապարհների վրա, որոնք անցնում են նրա բնական պատերի ստորոտում Փոքր Ասիայի միջով՝ միացնելով ամենահարուստ երկրներն ու ծովերը Եվրոպայի հետ։ Հայաստանի կորստով Թուրքիան կդադարի գոյություն ունենալ։ Գրեթե առանց չափազանցության կարելի է ասել, որ ժամանակակից Թուրքիայի համար նույնիսկ նեղուցներ ունենալու հարցը չպետք է այնպիսի ուշադրություն գրավի, ինչպես նրա գոյության վերջին և ամուր հենարանը՝ Հայաստանն ամուր պահելու հարցը»։

Թուրքերը խոսքից արագ գործի անցան։ Արդեն 1918թ. մայիսին թուրքական բանակը Հարավային Կովկասի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում ստեղծեց խամաճիկ պետություն՝ այսպես կոչված Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետություն, որը 1920թ. ապրիլին Ստամբուլի և Խորհրդային կառավարության համաձայնությամբ և Վլադիմիր Լենինի գլխավորությամբ վերամարմնավորվեց Ադրբեջանական ԽՍՀ:

1920թ. օգոստոսի 10-ին Հայոց ցեղասպանության կազմակերպիչներից Խալիլ փաշան նամակ է ուղարկում Անդրկովկասի բոլշևիկյան կուրատոր Սերգո Օրջոնիկիձեին հետևյալ բովանդակությամբ․ 

«Նախիջևանի ուղղությամբ հարձակվող հայկական կանոնավոր ուժերը կտրել են Սովետական Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև կապը՝ զբաղեցնելով Շահթախթի լեռները: Հասկանալի է, որ դաշնակները, առաջնորդվելով անգլիացիների ցուցումներով, փորձում են կանխել խորհրդային զորքերի միացումը թուրքականի հետ։ Թուրքիան այլևս չի կարող  դաշնակցականների ստեղծած այս խոչընդոտների և մահմեդական աղքատների նկատմամբ նրանց ծաղրի անտարբեր հանդիսատեսը մնալ։ Խորհրդային Ռուսաստանի և Հեղափոխական Թուրքիայի միջև ամուր կապ ապահովելու համար, իմ կարծիքով, եկել է ժամանակը պատշաճ կերպով հակահարված տալու հայերի հարձակողական նկրտումներին» (РГАСПИ, ф. 544, оп. 3, д. 15, лл. 8-10 Подлинник):

Կրեմլում լսեցին Խալիլ փաշայի կոչը՝ բոլշևիկները և թուրքերը միասնաբար դուրս մղեցին Նախիջևանից հայկական զինյալներին՝ այդպիսով իրականացնելով Ռորբախի թուրք-գերմանական նախագիծը, որը ներառում էր հայաթափում իրենց պատմական հողերից։ Հետո տեղի ունեցավ մի բան, որը հայտնի է բոլորին՝ գրավելով Հայաստանը՝ բոլշևիկները թուրքերին տվեցին Արցախն ու Նախիջևանը, ոտնահարելով միջազգային իրավունքը և Ազգերի լիգայի կողմից ճանաչված Հայաստանի Առաջին Հանրապետության սահմանները։ 

Այսօր բաքվաթրքական քարոզչությունը, հետևելով Ռորբախի պատվիրաններին, Նախիջևանն անվանում է ադրբեջանական։ Սակայն որտե՞ղ էին անդրկովկասյան թաթարները, երբ 1828 թվականի մարտի 21-ի հրամանագրով, որը կազմվեց ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքներով, Նիկոլայ I ցարը Պարսկաստանից պոկված Երևանի և Նախիջևանի խանությունների տարածքները վերածեց հայկական մարզի՝ Երևան կենտրոնով, իսկ ռուս կայսրն ինքը ստացավ «Հայկական մարզի տիրակալ» տիտղոսը։ Ինչո՞ւ փաստաթղթում ոչ մի հիշատակում չկար թաթարների կամ ադրբեջանցիների մասին։ Ցարական վարչակազմն այդ հողերը հայկական էր համարում…

Եթե Խորհրդային Ուկրաինան համարվում է «Լենինի անվան Ուկրաինա», ապա Խորհրդային Ադրբեջանը միանգամայն տեղին է անվանել «Աթաթուրքի և Լենինի անվան Ադրբեջան»։ Ադրբեջանն ու Ուկրաինան երկու արդյունաբերական կազմավորումներ են, որոնց գոյությունն իմաստ ուներ մինչև այն պահը, քանի դեռ կենդանի էր խորհրդային արդյունաբերական տնտեսությունը։

«Ռուսաստանի և նրա ժողովուրդների պատմական ճակատագրի տեսանկյունից պետականաշինության լենինյան սկզբունքները պարզապես սխալ չէին, դա, ինչպես ասում են, սխալից շատ ավելի վատն էր։ 1991 թվականին ԽՍՀՄ փլուզումից հետո դա բացարձակապես ակնհայտ դարձավ»,- պնդում Է Պուտինը։

Նրա փոխարեն ես կընդլայնեի այս ձևակերպումը՝ Ռուսաստանի և Հայաստանի պատմական ճակատագրի տեսանկյունից պետականաշինության լենինյան սկզբունքները պարզապես սխալ չէին, սխալից շատ ավելի վատ էին։

Պուտինի թեզերը տրամաբանական են: Բայց նրանք ուժ կունենան միայն համընդհանուր կիրառման դեպքում։ Եթե Ուկրաինայի նկատմամբ դրանք կիրառվեն, իսկ Ադրբեջանի նկատմամբ՝ ոչ, ապա նման երկակիությունը Արևմուտքում կընկալվի որպես թուլություն և երկակի ստանդարտներ։

Ի՞նչ ենք տեսնում գործնականում: ԼԴԺՀ-ի ճանաչման հաջորդ օրը Պուտինը Իլհամ Ալիևի հետ դաշինքի հռչակագիր ստորագրեց։ Սույն փաստաթղթի 11-րդ կետում ասվում է հետևյալը. «Ռուսաստանի Դաշնությունը և Ադրբեջանի Հանրապետությունը վճռականորեն ճնշում են իրենց տարածքներում կազմակերպությունների և անհատների գործունեությունը` ուղղված մյուս Կողմի պետական ինքնիշխանության, անկախության և տարածքային ամբողջականության դեմ»: Ոչինչ չի՞ հիշեցնում։ 

Այս պարբերությունն ամբողջությամբ վերցված է 1921 թվականի Կարսի պայմանագրի 10-րդ հոդվածից, որը դավաճանական էր հայերի նկատմամբ։ Ահա թե ինչ է դրանում ասվում.

«Պայմանավորվող կողմերը համաձայնվում են թույլ չտալ իրենց տարածքում կազմակերպությունների կամ խմբերի ձևավորումը կամ ներկայությունը, որոնք հավակնում են լինել մեկ այլ երկրի կամ նրա տարածքի մի մասի կառավարություն, ինչպես նաև խմբերի առկայություն, որոնք նպատակ ունեն մեկ այլ պետության դեմ պայքարել: Հաստատված է համարվում, որ սույն հոդվածում նշված թուրքական տարածքը նշանակում է տարածք, որը գտնվում է Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարության անմիջական ռազմական և քաղաքացիական կառավարման ներքո»։

Ի՞նչ է ստացվում արդյունքում։ Մի կողմից Պուտինը իրավացիորեն մերկացնում է «Լենինի անվան Ուկրաինան», իսկ մյուս կողմից՝ համաձայնում է «Աթաթուրքի և Լենինի անվան Ադրբեջանի» հետ ճնշել Արցախում գտնվող հայկական աշխարհազորայիններին, ովքեր Բաքվի հրոսակախմբերի հարձակման պայմաններում հայերի միակ պաշտպանն են լինելու։ Եվ սա իմ կողմից ինչ-որ ենթադրություններ չեն:

Այսպիսին է 2020 թվականի բաքվաթրքական ագրեսիայի փորձը։ Այո, բաքվաթրքական ագրեսիայի, այլ ոչ թե Հայրենական պատերազմի, ինչպես այն անվանում են Ադրբեջանում: Մեր ժողովուրդները կարող են ունենալ միայն մեկ Հայրենական պատերազմ՝ դա Հայրենական մեծ պատերազմն է նացիզմի դեմ, որի արդյունքում մեր պապերն ու նախապապերը հաղթեցին նացիստական Գերմանիային և 1945 թվականի մայիսին գրավեցին Բեռլինը։

Իսկ ի՞նչ արեց Ալիևը՝ ստանալով Կրեմլի լուռ աջակցությունը և Թուրքիայի, Պակիստանի, ինչպես նաև Սիրիայի և Աֆղանստանի ահաբեկիչների բացահայտ աջակցությունը, մինիսուլթանությունը հարձակվեց Արցախի վրա, որի նախապատերազմյան քաղաքացիական բնակչությունը հազիվ էր գերազանցել 140,000-ը: Եվ այդ Արցախը, ըստ Ալիևի, «հսկայական վնաս» է հասցրել Ադրբեջանին։ Եթե սա համարվում է Հայրենական պատերազմ, ապա ինձ չի զարմացնում, թե ինչու է Բաքվի ռեժիմի հերոս հանդիսանում վախկոտ մարդասպան Ռամիլ Սաֆարովը, ով 2004 թվականին կացնահարեց քնած հայ սպա Գուրգեն Մարգարյանին:

Հայ-ռուսական հարաբերությունների մասին պատմելիս ես հատուկ նահանջներ եմ արել, որոնք վերաբերում էին Մոսկվայի և Բաքվի համատեղ գործողություններին՝ հիմնված 1921 թվականի հակահայկական կոնսենսուսի վրա։ Ինչո՞ւ այդպես եղավ։ Մեկ Աստծուն փառաբանելու փոխարեն Մոսկվան ու Բաքուն կրկին փորձում են վերադասել իրենց Հայաստանի նկատմամբ։ Հայաստանի հետ հորիզոնական հարաբերություններ հաստատելու փոխարեն Մոսկվան ու Բաքուն շտապում են ստորադասել Հայաստանին՝ նրա հետ ուղղահայաց հարաբերություններ կառուցել «մետրոպոլիա-գաղութ» սկզբունքով։ Եվ որքան ագրեսիվ լինեն Պուտինն ու Ալիևը Հայաստանի նկատմամբ, այնքան մեծ փորձություններ կբերեն իրենց ժողովուրդների վրա, քանի որ գաղութատիրությունը, որը կոչված է վերադասել մարդուն մարդու նկատմամբ, հեթանոսական արժեհամակարգ է, որը հակառակ է Աստծուն:

Ի՞նչն էր, ի վերջո, միավորում Թուրքիայի և Խորհրդային Ռուսաստանի իշխող շրջանակներին։ Նրանց միավորում էր իշխանության գաղութային ուղղահայացն ամեն գնով պահպանելու մոլագար ձգտումը, ինչի մասին Էնվեր փաշան խոստովանեց Օսմանյան կայսրությունում ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորգենթաուի հետ երկխոսության մեջ. «Մենք պետք է գործենք արագ և վճռական։ Ես նաև կարծում եմ, որ հայերը լուրջ սխալ են թույլ տալիս՝ ապավինելով ռուսներին։ Ռուսները կնախընտրեն նրանց մահացած տեսնել, այլ ոչ թե կենդանի։ Հայերը ռուսների համար նույնքան վտանգ են ներկայացնում, որքան մեզ համար։ Եթե հայերը Թուրքիայում ձևավորեն անկախ կառավարություն, Ռուսաստանում կփորձեն նույնը անել... Սեփական հեղափոխական փորձը ստիպում է մեզ զգուշանալ հայերից: Եթե երկու հարյուր թուրք կարողացել է իշխանազրկել կառավարությանը, ապա մի քանի հարյուր փայլուն, կրթված հայեր առավել ևս կկարողանան դա անել։ Դրա համար էլ մենք ծրագիր ենք մշակել նրանց ցրելու այնպես, որ չկարողանան հավաքվել և մեզ չարիք պատճառել։ Ինչպես արդեն ասել եմ Ձեզ, ես զգուշացրել եմ հայոց պատրիարքին, որ եթե հայերը հակամարտություն հրահրեն, քանի դեռ մենք զբաղված ենք պատերազմով, թուրքերը պատասխան հարված կհասցնեն, և այն անողոք կլինի»:

Գաղութատիրությունը թույն է, որը թունավորում է ժողովուրդների միջև հարաբերությունները, քանի որ մեկ մարդկային տեսակի՝ մյուսի նկատմամբ գերակայության մասին կեղծ հռետորաբանությունը, ի վերջո, փչացնում է հենց ժողովուրդներին: Մի կողմից հայերն ու ռուսները հորիզոնական կապեր են պահպանում միմյանց հետ։ Ընկերություն են անում և ստեղծում հայ-ռուսական կամ ռուս-հայկական ընտանիքներ։ Իսկ մյուս կողմից՝ Կրեմլի մատուցմամբ Հայաստանում գործում է ցարական-խորհրդային գաղութային մոդելը։ Ընդ որում՝ նրա ծաղրանկարային կերպարանքով։

Ժամանակն է, որ հայերն ընդունեն հետևյալ փաստը՝ Կրեմլը կառավարում է Ռուսաստանը, բայց Կրեմլը ամբողջ Ռուսաստանը չէ։ Չի կարելի մեր ժողովուրդների միջև հումանիտար կապերը խառնել ՌԴ իշխանությունների քաղաքական կուրսի հետ, որը հաճախ հակասում է ռուս ժողովրդի կենսական շահերին։ Չէ՞ որ Երևանի կուսակալները [Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, Ռոբերտ Քոչարյանը, Սերժ Սարգսյանը և Նիկոլ Փաշինյանը], որոնք նշանակվում են Կրեմլի և նրա թիկնազորի մատուցմամբ, նույնպես վարում են մի կուրս, որը հակասում է հայ ժողովրդի կենսական շահերին։ Արդյո՞ք արդարացի կլինի, եթե ռուս ժողովուրդը և մյուս ժողովուրդները հայ ժողովրդին նույնականացնեն բացառապես Երևանի կուսակալների հետ։ Կլինի, բայց միայն մասամբ:

«Հռովմայեցիս»-ում [13: 1] Պողոս Առաքյալն ասում է, որ ամեն իշխանություն Աստծուց է, «վասն զի չկայ իշխանութիւն մը որ Աստուծմէ չըլլայ եւ անոնք որ կան՝ Աստուծմէ կարգուած են»։ Կառավարիչները տրվում են ժողովուրդներին որպես պատիժ մեղքերի համար կամ որպես երախտագիտության նշան հոգևոր օրենքների պահպանման`Արարչին հավատարմության համար։ Այսինքն՝ յուրաքանչյուր իշխանություն «հայելի» է, որում ժողովուրդը տեսնում է ինքն իրեն։ Եթե ժողովուրդը վախենում է նայել «հայելու» մեջ, ուրեմն նրա բարոյահոգեբանական անկումը խորն է։ Եթե ժողովուրդը պատրաստ է փոխել իր արտացոլումը հայելու մեջ, նշանակում է, որ արատների վրա նրա ներքին աշխատանքը արդյունավետ է եղել և ծիլ է տալիս:

Հայաստանի և Ռուսաստանի ժողովուրդները ցավում էին միմյանց դժվարությունների համար, քանի որ հարաբերություններն ընկալում էին հորիզոնական կապերի պրիզմայով։ Այնուամենայնիվ, ռուսական պետությունը և՛ ցարական, և՛ սովետական ժամանակահատվածներում, ինչպես նաև ներկա փուլում արտաքին աշխարհի հետ հարաբերություններն ընկալել և ընկալում է ուղղահայաց կապերի պրիզմայով: Ուստի այն Հայաստանը նվաճված տարածք էր համարում։ Ինչո՞ւ։

Պատճառը իշխան Վլադիմիրի և կայսրուհի Աննայի միջև կնքված Պայմանագրի, որը հիմք դրեց Ռուսաստանի քրիստոնեացմանը, խախտումն է: Իշխան Վլադիմիր Ռյուրիկովիչը պայմանագիր կնքեց հայերի հետ, իսկ մյուս երկու Վլադիմիրներն այն ոտնատակ տվեցին: Երկու Վլադիմիր ասելով՝ ես նկատի ունեմ Լենինին և Պուտինին՝ միմյանց հետ բացարձակապես անհամեմատելի գործիչներ, որոնց միավորում է միայն թուրք զավթիչների հետ դաշինքը։ Առաջին Վլադիմիրը գաղափարական հիմք դրեց ապագա կայսրության համար։ Երկրորդ Վլադիմիրը մոխիրից վերստեղծեց կայսրությունը՝ հիմնված անաստված կոմունիզմի վրա, որը դավաճանության ծանրության տակ ավերվեց 70 տարի անց՝ ժամանակահատված, որը հավասար էր մարդկային կյանքին։ Իսկ երրորդ Վլադիմիրը, ով Պայմանագրից հեռանալով վերջնականապես տապալում է կայսրությունը, պատմության մեջ կմնա որպես կայսրության հեթանոսական ծաղրանկարի հեղինակ։

Ինչո՞վ է հեթանոսը տարբերվում միաստվածից: Հեթանոսը փորձում է վերադասվել մեկ այլ անձի կամ ժողովրդի նկատմամբ, մինչդեռ միաստվածը Աստծուն է վերադասում իրենից։ Որտեղի՞ց սկսել: Մաքրագործման և վերածննդի ճանապարհը ապաշխարության և մարդուն Աստծուց հեռացնող հպարտությունից ազատվելու մեջ է: Պատմության ամեն մի հատվածում Բարձրյալը ձեռք է մեկնում մեզ, որովհետև Նա հավատարիմ է իր Ուխտին։ Իսկ ի՞նչ ենք անում մենք։ Ժամանակն է, որ մենք ինքներս վերադառնանք Ուխտի գիրկը։